शव्दका प्रकारः- कक्षा १२ काे अनिवार्य नेपालीकाे समाधान

शव्दका  प्रकार

शव्दको वर्गिकरण: शव्दको वर्गिकरण स्रोत, कार्य वा रुपायन र बनोट गरी तिन आधारमा गिरन्छ।

स्रोतका आधारमा  शव्दको वर्गिकरण: स्रोत भनेको शब्द प्राप्त गर्ने ठाऊ हो। स्रोतका आधारमा तत्सम,  तदभव र आगन्तुक गरि शब्द  तिन प्रकारका छन ।

तत्सम  शब्द: नपाली भाषाको मुल स्रोत संस्कृत हो । त्यसैले संस्कृतबाट रुप परिवर्तन नभई जस्ताको त्यस्तै नेपालीमा आएका शब्दहरु तत्सम मुन । तत्सम शव्दको वर्णविन्यास संस्कृत अनुसार नै हन्छ । नेपालीमा उच्चारण   नहुने ञ, ण, श, ष, क्ष त्र, ज्ञ, ऋ, श्री वर्णहरूको योग संस्कृत वा तत्सम शब्दमा मात्र हुन्छ। जस्तै: ऋण, कृषि, अग्नि आदि।

तदभव शब्द: संस्कृतबाट प्राकृत हुदै रुप फिरएर नेपालीमा आएका शब्दहरु तदभव हन। तदभव शव्दको  वर्णविन्यास नपाली वर्णविन्यासको नियम अनुसार हुन्छ ।  जस्तैः

संस्कृत/तत्सम	प्राकृत	तदभव/नपाली
घृतम्	घिउ	घिउ
हस्त	हत्थ	हात
दुग्ध	दुध्द	दुध

आगन्तुक शब्द: नपाली भाषाको स्रोत, संस्कृत बाहेकका अन्य जुनसुकै स्वदेशी वा वा विदेशि भाषा बाट नेपालीमा आएका शब्दहरु आगन्तक हुन ।

आगन्तक शव्दको वण विन्यास नपाली भाषाको वण विन्यास अनसार हुन्छ । नपाली भाषामा नेवारी, मिथली, भोजपुरी, गुरुङ, मगर तथा अंग्रेजी, हिन्दी आदि भाषाबाट थुपै भाषाहरु आएका छन। जस्तै पसल, झ्याल, ढोका, चाउचाउ, रिडयो आदि।

कार्य वा रुपायनका आधारमा शव्दको विगकरण

रुपायन भनेको रुप पिरवतन हन वा नहन अवस्था हो । रुपायनका आधारमा विकारी र अिवकारी गरी शब्द दुई प्रकारका हन्छन।

१. व्याकरणिक  कोटि (वचन, लिङ्ग, परुष, आदर आदि) का आधारमा रुप परिवर्तन हुने शब्द

विकारी हुन ।  विकारी शब्द  निम्नलिखित  चार प्रकारका हुन्छन:

क. नाम (सुनाम, स्याल, गोरु, रमेश)

ख. सर्वनाम (उ, त्यो, उनी)

ग. विशेषण (असल, राम्रो, होचो)

घ. क्रियापद (खान्छन्, जान्छन्,  हान्छन्)

२. व्याकरणिक काेटिका आधारमा रुप परिवर्तन नहुने शब्द  अविकारी हुन । अविकारी शब्दलाई अव्यय  पनि भनिन्छ।  अविकारी शब्दहरु निम्नलिखित ५ प्रकारका हन्छन् :

क. क्रियायोगी/क्रिया विशषण (तल, उता, वारी)

ख. नामयोगी (माथी, तल, तिर, अनुसार)

ग. संयोजक (तर, पनि, भने)

घ. निपात (खै, पो, त)

बनोटका आधारमा शव्दको वर्गिकरण

बनोट भनेको शव्दको  निर्माण हो। बनोटका आधारमा शब्दहरू मुल र व्यत्पन्न गिर दुई प्रकारका हन्छन।

१. मुल शब्द: बनोट अर्थात व्यत्पति नभएका शब्दहरु मुल हुन ।

जस्तै घर, मुख, हात, काका, दिदी,  आमा,  मामा, बन, रुख, राम, भात, पानी आदि।

२. व्युत्पन्न शब्द: बनोट अर्थात व्युतपत्ति भएका शब्दहरू व्युत्पन्न हुन। उपसर्ग, प्रत्यय, समास  र द्वित्वबाट बनेका शब्दहरु व्युत्पन्नमा पर्दछन ।

जस्तैः अधिकार-अधि+कार, लेखाइ-लेख+आइ आदि।